Ed van der Elsken

'Kyoto, januari 1959. Etalagepoppen in Japan hadden en hebben Europese gezichten. Nooit zie je een Japanse, oosterse kop op een pop.' Ed van der Elsken, 'De ontdekking van Japan', Fragment Uitgeverij Amsterdam, 1988, p. 27. 'De ontdekking van Japan' verschijnt ongeveer dertig jaar nadat Ed van der Elsken in 1959 in Japan begon te fotograferen. Vijftien reizen heeft hij inmiddels gemaakt, reizen van één tot drie maanden. Hij is overwegend een grote-steden fotograaf, 'sidewalk-artist', 'street-walker', tien uur per dag tippelen. Hij kent nu veel wijken van Tokyo beter dan de Jordaan in zijn geboortestad Amsterdam. Hij heeft een fijne neus voor de plekken waar zijn mensen langs komen en hij heeft een paar fijne ogen in zijn kop meegekregen die de essentie, enz., enz.... en dan nog mooi ook. Net als in Nederland, net als in Parijs, net als in New York, laat hij, als hij in Japan bezig is, duizend slijmballen, duizend conformistische, kleurloze eikels langslopen, zonder te 'moven'. Maar dan...loopt zit, waggelt er een, 'one of Elsken's angels', wachtend op de artistieke sluiterklik. Zijn fotograferen is als jagen, vroeg op, lopen, hopen. Zegt iemand later tegen hem: 'Nog wat geschoten, Elsken?' Antwoordt hij: 'Ja, een konijn.' Denkend: 'Het had een leeuw moeten zijn.' Tenzij hij die dag wél een kraker heeft gemaakt. 'Hunting without hurting'. Vrijwel iedere foto bedoeld als een hommage. Of het een foto van een mooie meid is, of van een indrukwekkende, gehavende, verpletterde 'loser'. Japan is een oase, fatsoenlijk, veilig, beleefd, goede smaak, aardige mensen. Het is ook een land vol tragiek, hartstocht, conflicten, twijfels, ambitie. Op een vulgair niveau: macht, geld, kapsones, wraak. Op een verheven niveau: ideeën, bezinning, schoonheid, soberheid. Zelfverloochening, opofferingsgezindheid, herinneringen aan het beste in 'bushido', de erecode uit de 'samurai'-tijd. Van der Elsken 'Elsken' noemen ze hem in Japan, zoekt tragiek, spanning, drama, verval, tweestrijd, schoonheid, belangeloosheid, sterke individuen, de engel in de mens, extremen. In Japan komt hij aan zijn trekken. Hij werkt er gefascineerd Hij wordt er gewaardeerd. Die Japanners zien hem steeds maar terugkeren. 'Verrek, is-ie daar al weer? Ziet-ie iets in ons?' Ja, hij ziet wat in ze. En dat vinden ze best jofel. Want tot voor kort was het een overwegend onzeker volkje, geminacht, uitgekakt door de rest van de wereld, dachten ze. En als er dan zo'n lyrische vreemdeling jaar in, jaar uit, op Haneda Airport en later op Narita Airport uitstapt, in een aggenebbisj-hotelkamertje gaat zitten, of bij vrienden op de 'tatami' gaat liggen en iedere dag van de Rijzende Zon tot de Ondergaande Zon met zijn camera's te keer gaat in dolle en/of louche buurten om er zilver-bromide monumentjes van de Japanner-als-mens te maken, denken ze toch: 'Tiens!' Van der Elsken heeft nauwelijks gelezen over Japan al die jaren. Hij heeft het met zijn ogen, met zijn intuïtie willen grijpen, willen begrijpen. De laatste foto's voor dit boek maakte hij in juli 1988. Dan begint hij te lezen en ontdekt lijnen, structuren die hij vaak vermoed heeft, dingen vallen op hun plaats, de compositie van zijn boek wordt nog vanzelfsprekender.' Ed van der Elsken, 'De ontdekking van Japan', Fragment Uitgeverij Amsterdam, 1988.